نگاهی دوباره به آیه ۳۰ سوره بقره

در آیه ۳۰ سوره بقره خدای مهربان می‌فرماید:

وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً ۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِیهَا مَن یُفْسِدُ فِیهَا وَیَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ ﴿٣٠﴾‏

و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در زمین جانشینی خواهم گماشت»، [فرشتگان‌] گفتند: «آیا در آن کسی را می‌گماری که در آن فساد انگیزد، و خونها بریزد؟ و حال آنکه ما با ستایش تو، [تو را] تنزیه می‌کنیم؛ و به تقدیست می‌پردازیم.» فرمود: «من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید.»

از این آیه برداشت‌های زیر را می‌توان داشت:

۱- خداوند مهربان با آن همه عظمت و بزرگی برای فرشتگان خود ارزش قائل شده و پیش از آن که آن‌ها را در عمل انجام شده قرار دهد، آنچه را که اراده فرموده است به آگاهی آنان می‌رساند. کاری که ما انسان‌های کوچک خیلی وقت‌ها با زیر دستان‌مان یا با کسانی که سرپرستی آن‌ها به ما سپرده شده است انجام نمی‌دهیم.

۲- در این آیه خیلی‌ها به اشتباه انسان‌ را خلیفه الله یا جانشین خدا روی زمین خوانده‌اند. در صورتی که انسان جانشین افرادی شد که پیش از انسان روی زمین ساکن بودند و به دلیل سرکشی، به امر خدا منقرض شده بودند نه جانشین خدا. به دو دلیل: الف- خدا وجودی مادی نیست که در زمین یا آسمان جای داشته باشد. او برای بودن به زمان و مکان نیاز ندارد. پس زمانی روی زمین ساکن نبوده است که حال انسان را جایگزین وجود خود در زمین نماید. ب- از پیش‌داوری فرشتگان در مورد انسان و این که فرشتگان از آینده خبر ندارند جز به اذن خداوند (اگر از آینده خبر داشتند نیازی نبود که خداوند آنها را از آفرینش انسان بر روی زمین آگاه سازد) می‌توان به این نتیجه رسید که فرشتگان سرکشی و طغیان ساکنان پیشین زمین را به انسان تسری بخشیده‌ و تعمیم داده‌اند.

۳- این که فرشتگان در مقابل اراده خداوند لب به اعتراض گشودند نشان می‌دهد فرشتگان اختیار دارند و این که به ما گفته‌ شده فرشتگان فقط عقل دارند ولی اختیار ندارند، اشتباه است. آیه ۳۳ سوره بقره که در آن خدای مهربان به فرشتگان می‌فرماید: «آنچه را آشکار می‌کنید، و آنچه را پنهان می‌کنید می‌دانم» نیز نشان می‌دهد فرشتگان بین پنهان کردن و آشکار کردن از خود اختیار دارند. همچنین فرشتگان در درگاه خدای مهربان دارای درجه‌های متفاوتی هستند که نشان می‌دهد با استفاده از اختیاری که داشته‌اند به این درجه‌های متفاوت رسیده‌اند وگرنه عدالت خدای مهربان حکم می‌کند که همه فرشتگان هم‌درجه باشند.

۴- اعتراض حتی به بلندترین وجود هستی یعنی خدای مهربان امری نابخشودنی نیست چه برسد اعتراض به عمل انسان‌های کوچک.

۵- از نظر فرشتگان که در بارگاه خدای مهربان هستند (و احتمالا از نظر خدای مهربان) بدترین چیز در نزد خدای مهربان تبهکاری (فساد) و خون‌ریزی است زیرا فرشتگان برای کوبیدن انسان در مقایسه با خود به این دو مورد اشاره می‌کنند.

۶- از نظر فرشتگان که در بارگاه خدای مهربان هستند (و احتمالا از نظر خدای مهربان) بهترین چیز نزد خدای مهربان منزه دانستن خدا از هر عیب و کاستی (تسبیح)، ستایش (حمد)، و تقدیس پروردگار است زیرا فرشتگان برای بالا بردن خود در مقایسه با انسان به این موارد پرداختند.

۷- پاسخ خدای مهربان به اعتراض فرشتگان این نبود که به دلیل اعتراض از بهشت اخراجید و بیرون شوید یا این امری قطعی است و هر که دوست ندارد از بهشت بیرون رود. در عوض، خدای مهربان فرمود من چیزی می‌دانم که اکنون از شما پنهان است و اگر آن‌را می‌دانستید، چنین سخنانی نمی‌گفتید.

۸- در آیه‌های بعد خدای مهربان بی آن که فرشتگان را به زور وادار به اقرار کند که باید بگویید اشتباه کردید که لب به اعتراض گشودید و ... کاری می‌کند که خود فرشتگان متوجه اشتباه و ندانم کاری خود می‌شوند و از روی اختیار به نادانی خود اعتراف می‌کنند.

یکشنبه ۲۰ فروردین ۱۴۰۳-۲۹ رمضان ۱۴۴۵

در جهان ما کدام یک اول وجود داشته: تاریکی یا روشنایی؟

پس از آفرینش کیهان و پیرو آن پدید آمدن زمان و مکان که قرآن آن را چیزی حدود ۱۳.۶۳ میلیارد سال پیش معرفی می‌کند، حدود ۳۸۰ هزار سال هیچ نوری وجود نداشته است زیرا در آن زمان مواد موجود در جهان به صورت سوپی از الکترون، پروتون، و نوترون آزاد بوده است و هیچ الکترونی در بند هسته نبوده تا به مدار پایین‌تر جهش کند و در پی آن فوتون (نور) زاده شود. به بیانی دیگر، این مواد آن قدر داغ بودند که هیچ هسته اتم پایداری نمی‌توانست شکل بگیرد و الکترون‌ها را به خود جذب نماید و با جهش الکترون از مدار با انرژی بیشتر به مدار با انرژی کمتر در اتم نور گسیل شود. پس از گذشت ۳۸۰ هزار سال از پیدایش کیهان (زمان و مکان)، مواد موجود در جهان به اندازه کافی سرد ‌شدند تا هسته‌های پایدار اتم شکل بگیرد و این اتم‌ها با دریافت الکترون بتوانند نور گسیل کنند. تابش پس‌زمینه ریزموج کیهانی (Cosmic Microwave Background Radiation) که از همه طرف دریافت می‌شود، نخستین نوری است که در همین زمان تابیده است و به دلیل گسترش کیهان با سرعتی بسیار بیش‌تر از سرعت نور، اکنون دریافتش می‌کنیم و طول موجش از نور مرئی به ریزموج افزایش یافته است. ۱.۱ میلیارد سال پس از مه‌بانگ، نخستین ستاره که از ابرهای فشرده شده هیدروژنی پدید آمده بود درخشش را آغاز کرد و به عصر تاریکی پایان داد. به فاصله زمانی مه‌بانگ تا درخشش نخستین ستاره عصر تاریکی کیهان (Universe/Cosmic Dark Ages) گفته می‌شود. جالب است که در قرآن کریم هرگاه دو واژه نور و تاریکی (ظلمات) با واو پیوند خورده‌اند، نخست واژه ظلمات و سپس واژه نور آمده است بدین صورت «الظلمات و النور» (انعام آیه ۱ و رعد آیه ۱۶). البته در‌ آیه ۲۰ سوره فاطر هم به صورت دیگری به تاریکی و نور اشاره شده است (وَلَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّورُ) که باز هم ابتدا تاریکی آمده است. شاید پیشی گرفتن واژه تاریکی (ظلمات) بر نور نشان‌دهنده همین واقعیت علمی است که پس از آفرینش کیهان مدت‌های طولانی بر آن گذشته است تا تاریکی‌ها جایشان را به نور و درخشش داده‌اند.

نکوهش تندروی و کندروی در اسلام

میانه‌روی و اعتدال از اصول اسلامی به شمار می‌رود به‌گونه‌ای که خداوند مهربان در آیه ۱۴۳ سوره بقره مسلمانان را امت میانه خطاب می‌فرماید. در آیه‌های ۲۹ سوره اسراء و ۶۷ سوره فرقان نیز بر میانه‌روی (در امر بخشش به دیگران) تاکید شده است.

وَلَا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَىٰ عُنُقِکَ وَلَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا ‎﴿الاسراء: ٢٩﴾

و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم‌] گشاده‌دستی منما تا ملامت‌شده و حسرت‌زده بر جای مانی.

وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَوامًا. ﴿الفرقان: ۶۷﴾

آنان کسانی هستند که هر گاه انفاق کنند نه اسراف کنند و نه سخت گیری، بلکه در میان این دو، اعتدال می‌ورزند.

«امیرمؤمنان علی علیه‌السلام آنان را که از راه اعتدال به سوی افراط و تفریط کشانده می‌شوند، جاهل می‌خواند و می‌فرماید: «لا تَرَی الجاهِلَ إِلّا مُفرِطا او مُفرِّطاً؛ جاهل را جز در حال تندروی یا کندروی نمی‌بینید. انسان مسلمان در انفاق چنان که در آیه یاد شده بدان اشاره شده است و همچنین در مصرف، نه اسراف می‌کند و نه سخت‌گیری، بلکه میانه این دو را برمی‌گزیند. این اصل که در آموزه‌های دینی بر آن تأکید می‌شود، از سوی خرد و فطرت آدمی نیز تأیید شده است؛ زیرا سامان دهی و استواری جسم و جان آدمی و امور فردی و اجتماعی او، مرهون رعایت همین اصل است.» [۱]

خدای مهربان دست‌مان را از دامن قرآن و اهل بیت علیهم السلام کوتاه نفرماید.

[۱] https://hawzah.net/fa/Article/View/92564/%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%AF%D8%A7%D9%84-%D9%88-%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D9%88-%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB